موزه آب (خانه کلاهدوزها) در ضلع شمالی میدان امیرچخماق یزد

معرفی موزه آب یزد

موزه آب همزمان با برگزاری نخستین همایش بین‌المللی قنات در اردیبهشت ماه سال ۱۳۷۹ هجری شمسی در شهر یزد افتتاح شد. این موزه محل مناسبی برای شناخت آثار و ابنیه تاریخی مربوط به آب است.

معماری خانه کلاهدوزها

به‌طورکلی معماری قدیم ایران و به‌خصوص شهر یزد بی‌نظیر بوده و بسیار چشم‌نواز بوده است. خانه کلاهدوزها هم یکی از مواردی است که به این ادعا صحه می‌گذارد. این خانه در زمینی به مساحت ۷۲۰ مترمربع و به درخواست حاج سید علی اکبر کلاهدوز (یکی از بازرگانان عصر قاجاریه) در سال ۱۲۶۶ هجری قمری بناشده است.

گچ کاری‌های خانه کلاهدوز نقوش گل و گیاه و جانوران را دارند و همین خود دلیلی شده تا چهره خاصی به بنا بخشیده شود. زمینه گچ کاری‌ها در طبقه چهارم دارای زمینه‌ای از کاه‌گل بسیار ظریف می‌باشد و زیبایی خاصی دارند. از دیگر نقاط بسیار زیبای این خانه تالار آیینه است که مورد تحسین بسیاری از معماران و هنرمندان آن دوره نیز قرارگرفته است. پنجره‌های اُرسی و شیشه‌های رنگین از جمله دیگر زیبایی‌های این خانه هستند که دنیای رنگارنگی را در آن ایجاد کرده‌اند.

طبقات خانه تاریخی کلاهدوزها یزد

خانه تاریخی کلاهدوزها از ۵ اشکوب (طبقه) تشکیل یافته است:

۱– سطح اول:

از سطح اول یا پایین‌ترین طبقه خانه، انشعاب دو کاریز رحیم‌آباد و زارچ، گذر می‌کند. امروزه قنات زارچ با بیش از ۲۰۰۰ سال قدمت و ۷۵ کیلومتر طول، هنوز هم فعال است.

۲– سطح دوم:

سطح دوم پایاب است؛ بخشی از هر ساختار آبی که کمترین گودی را دارد و محل شستن ظروف و البسه نیز به شمار می‌رود. پایاب این ساختمان در عمق ۱۰ متری قرارگرفته و فضای آن به‌صورت هشت‌ضلعی است. برخورداری این قسمت از دمای ثابت و اختلاف ۱۴ درجه‌ای با محیط سبب شده بود تا درگذشته محل مناسبی برای نگهداری خوراکی‌ها باشد. در میان این سطح حوضی دیده می‌شود که گذر آب کاریز از آن هوا را مطبوع نگه می‌دارد.

نگهداری غذا نیز با روش خاصی انجام می‌شده است. در آن زمان آذوقه را بر روی صفحه‌ای چوبی قرار می‌دادند و آن را در میان هوا و زمین آویزان می‌کردند. درگذشته گذر آب قنات از این قسمت باعث می‌شد که خنک‌تر از سایر قسمت‌ها باشد. امروزه آب در این قسمت جریان ندارد؛ اما هنوز هم می‌توان اختلاف دما را با بیرون به خوبی حس کرد.

اتاق ارسی: پنجره‌های این اتاق از پایین به بالا باز می‌شوند. می‌گویند در آن زمان دو نفر از خدمتکاران، هر پنجره را روی شانه‌های خود قرار می‌دادند و به سمت بالا می‌کشیدند تا بتوانند چفت‌های آن را ببندند. این اتاق در هنگام ازدواج به‌عنوان حجله‌خانه و مهمان‌خانه مورداستفاده قرار می‌گرفت. در زیرزمین و درست زیر اتاق ارسی، اتاقی وجود دارد که درگذشته جهت نگهداری خمره‌ها، شیشه‌های ترشی و سرکه از آن استفاده می‌شد.

اتاق پنج‌دری: خیاط‌خانه و اتاق خدمه در این بخش برپا بود. زیر اتاق پنج‌دری اتاقی نیز وجود دارد که اهالی خانه در فصل تابستان نهار و شام را در آنجا صرف می‌کردند و جایی برای خواب نیز به شمار می‌رفت.

اتاق دالان: اتاقی در کنار پنج‌دری که محل سکونت آقای کلاهدوز بود و پس از مرگ ایشان، همسرش در آن سکونت یافت.

اتاق بادگیر: اتاقی در کنار پنج‌دری که قبلاً دارای بادگیر بود و دختر بیوه آقای کلاهدوز در آن زندگی می‌کرد.

تالار: محوطه‌ای با سقف بلند و قوسی شکل است که یزدی‌ها آن را خنک جای می‌خوانند؛ یعنی مکانی برای استراحت در ایام تابستان.

هر اتاق، فضای کوچکی به نام بالاخانه دارد که اشیای باارزش را در آن نگهداری می‌کردند. یک انباری نیز برای هر اتاق تعبیه‌شده است.

۵– سطح پنجم:

طبقه پنجم، پشت‌بام خانه را شامل می‌شود که چاه خانه نام دارد و چرخ چاه در آن دیده می‌شود. از طریق این چاه خانه و با استفاده از چرخ چاه، آب چاه‌های معروف به چهل گز را برمی‌داشتند و برای آشامیدن و موارد بهداشت اهل خانه استفاده می‌کردند. دو نفر مأمور برداشت آب از قناتی بودند که رحیم‌آباد نام داشت. آنها آب را بالا می‌کشیدند و به منبعی می‌ریختند تا اعضای خانواده در طبقه همکف آن را برداشت کنند. برای همین است که می‌گویند این خانه حدود ۱۵۰ سال پیش دارای سیستمی شبیه لوله‌کشی آب بوده است.

چه وسایلی در موزه آب یزد نگه‌داری می‌شوند؟

تقریباً بیش از ۲۰۰ شی‌ء تاریخی از مجموعه وسایل کندن قنات تا اسناد و مدارک قنات‌ها اصلی یزد در این موزه نگهداری می‌شود.

یادگاری قنات‌ها

یکی از سازه‌های مهم ایرانیان درزمینه آب، قنات است که امروزه در محافل جهانی هم نام آن مطرح می‌شود و قنات ایرانی نیز در فهرست یونسکو قرار دارد. لوازم مختلف حفر قنوات، کلنگ‌های ویژه کندن کاریز، چرخ چاه، لباس مقنی، ابزار و ادوات اندازه‌گیری حجم آب، ماکت چگونگی گردش آب قنات‌ها و وسایل تأمین روشنایی در قنات ازجمله چیزهایی هستند که در این موزه می‌بینید.

مجسمه‌هایی از مردم را می‌بینید که به‌کارهای مربوط به قنات مشغول‌اند. مقنی‌ها ازجمله این افراد هستند و نکته جالب‌توجه آنها لباس سفیدشان است. دلیل پوشیدن لباس سفید این بود که همدیگر را در درون چاه‌های بزرگ ببینند و همچنین به آن به چشم کفن نگاه می‌کردند چراکه هرلحظه ممکن بود براثر ریزش جان خود را از دست بدهند. در بخشی از موزه یکی از اصلی‌ترین ابزار حفر قنات یعنی چرخ چاه را می‌بینید که ماکتی از یک چاه‌کن نیز در جوار آن قرار داده‌اند.

اسناد و وسایل مربوط به تقسیم و وقف آب

اسناد و مدارک خریدوفروش آب و وقف‌نامه‌های قدیمی از دیگر آثار موزه آب یزد هستند. یکی از اسناد جالب‌توجه، کتابچه میرآب ها و اسناد توزیع آب است. میرآب یعنی امیر یا رییس آب؛ کسی که درگذشته مدیر و محاسبه‌گر زمان و ساعت آبی بود و تقسیم‌گر عادلانه و تعیین‌کننده زمان تحویل دادن آب قنات به افراد محسوب می‌شد. او آب کشاورزی را تقسیم می‌کرد و دستمزد خودش را هم از سهم آب قنات می‌گرفت. ابزار کارش ساعت آبی بود و جالب آنکه بدانید نخستین ساعت آبی دنیا با قدمت ۷۰۰ سال در این موزه نگهداری می‌شود و به دوره سید رکن‌الدین تعلق دارد.

در میان این اسناد چند سند ازدواج نیز به چشم می‌خورد چراکه در آن زمان برخی از مردم مهریه زن را آب تعیین می‌کردند؛ همان چیزی که در کویر حکم طلا را داشت. مدارک دیگری نیز دیده می‌شود که بر اساس آنها خیرین به زنان بی‌سرپرست و یتیمان سهم آب می‌دادند.

ظروف و وسایل

درگذشته خبری از لوله کشی‌های امروزی نبود و مردم مجبور بودند آب را از منبع تا محل استفاده حمل کنند و البته جایی هم برای نگهداری آب موردنیاز خود داشته باشند. ظروف نگهداری و حمل آب و بسیاری لوازم و اشیای مرتبط با آن ازجمله انواع شیرهای برداشت آب از آب‌انبارها، ظرف‌های سفالی و شیشه‌ای ویژه حمل و نگهداری آب، یک رشته مشک سقایی و … را می‌توانید در موزه آب یزد ببینید.

مشربه چند هزار ساله یکی از دیدنی‌های این موزه است که از آن در کتاب‌های تاریخی کهن یادشده است. ظرفی شیشه‌ای نیز در این موزه به چشم می‌خورد که دارای لوله‌های جانبی است؛ صدها سال پیش، آب را داخل این ظرف می‌ریختند و بالای آن برف می‌گذاشتند. این ظرف دوجداره است و آب شدن تدریجی برف باعث می‌شد تا آب‌خنک، تازه و عاری از هرگونه آلودگی باشد و از ورود حشرات به داخل آن جلوگیری شود.

اطلاعات بازدید

درصورتی‌که علاقه دارید از موزه آب و یا همان خانه تاریخی کلاهدوزها دیدن کنید، اطلاعات زیر برای شما مفید خواهد بود:

ساعات بازدید موزه آب یزد

این موزه همه‌روزه از ساعت ۸ الی ۱۴:۳۰ و ۱۵:۳۰ الی ۱۹ پذیرای گردشگران عزیز می‌باشد.

لازم به ذکر است که در تعطیلات رسمی، درهای موزه به روی علاقه‌مندان بسته است.

بهای بلیط موزه آب یزد

بهای بلیط موزه آب یزد مربوط به ابتدای سال ۱۳۹۹، ۳,۰۰۰ تومان برای گردشگران ایرانی و ۲۰,۰۰۰ تومان برای گردشگران خارجی می‌باشد.

شماره تماس موزه آب یزد

شماره تماس مجموعه در صورت نیاز: ۳۶۲۶۸۳۴۰–۰۳۵

آدرس موزه آب

یزد، خیابان امام، شمال میدان امیرچخماق، خیابان قیام